Wady stóp u dzieci - ocena i badanie stóp

Stopy to fundament naszego ciała. Stopa ma złożoną budowę anatomiczną ze względu na funkcje jakie pełni - podporową - odpowiada za stabilną postawę ciała, nośną - podczas chodu i biegu oraz amortyzującą wstrząsy.

Wszelkie schorzenia, wady i problemy ze stopami będą niekorzystnie wpływały na struktury położone wyżej i zdolności lokomocyjne, prowadząc do nieprawidłowego rozwoju i kształtowania wady postawy ciała oraz dolegliwości bólowych m.in. kolan, bioder, miednicy oraz kręgosłupa.

 

Jakie są wady stóp u dzieci i młodzieży?

Wśród wad stóp występujących u dzieci i młodzieży można wyróżnić następujące wady:

• płaskostopie
• stopa wydrążona
• stopa płasko-koślawa
• stopa szpotawa
• paluch koślawy

 

Płaskostopie u dzieci

Płaskostopie jest jedną z najczęściej występujących wad stóp. Cechuje się obniżeniem fizjologicznego sklepienia podłużnego przyśrodkowego stopy, co prowadzi do spłaszczenia stopy. Prawidłowo zbudowana stopa nie dotyka w całości podłoża - oglądana w pozycji stojącej, posiada od wewnętrznej strony łagodny łuk. W płaskostopiu cała stopa dotyka podłoża. W prawidłowo zbudowanej stopie wyróżniamy trzy punkty podparcia: pięta, głowa pierwszej kości śródstopia oraz głowa piątej kości śródstopia.

Wyróżnia się trzy lub cztery etapy tej nieprawidłowości i zmian w obrębie stóp:

•  niewydolność mięśniowa - obniżenie łuku stopy podczas jej obciążania,
•  niewydolność więzadłowa - zmiany są znacznie wyraźniejsze, ale w odciążeniu stopa wciąż może przyjmować kształt prawidłowy,
•  zmiany utrwalone - brak podatności zmian na korekcję,
•  znaczne zniekształcenie stóp - w niektórych przypadkach.

W 95% występuje płaskostopie elastyczne, które ustępuje w odciążeniu. 5% to płaskostopie sztywne, które objawia się ograniczeniem ruchu w stawie skokowym i nie ustępuje w odciążeniu, może wiązać się z bólem. Płaskostopie elastyczne ustępuje w większości wraz z wiekiem: u 97% 2-latków, 54% 3-latków i 26% 6-latków występuje płaskostopie elastyczne. Najczęściej mija do około 6 roku życia.

Czynniki predysponujące do płaskostopia: 

• nadmierna wiotkość stawów,
• predyspozycje rodzinne,
• płeć męska,
• nadwaga.

Najważniejsza jest systematyczna obserwacja dziecka i kontrola u specjalistów.

 

Objawy płaskostopia u małego pacjenta

Do objawów płaskostopia należą:

• stopa płaska - łuk podłużny przyśrodkowy jest niewidoczny,
• koślawość tyłostopia - odchylenie na zewnątrz pięty, koślawe stawianie stopy,
• niezgrabność chodu,
• ból lub dyskomfort podczas noszenia butów,
• szybkie niszczenie obuwia, niesymetryczne ścieranie podeszwy,
• unikanie aktywności fizycznej,
• ból lub tkliwość - od stopy do kolana.

Jeżeli te objawy wystąpią, należy skonsultować się z ortopedą i fizjoterapeutą dziecięcym i wdrożyć leczenie przed ukończeniem 6 r. ż. Jeżeli zauważysz jakiekolwiek problemy u swojego dziecka warto skonsultować je od razu i nie czekać na pogłębienie się problemu. Dziecko powinno być pod opieką ww. specjalistów.

 

Jakie są przyczyny płaskostopia?

• zaburzenia napięcia mięśniowego,
• przykurcz ścięgna Achillesa,
• hipermobilność stawów,
• niewydolność mięśni stabilizujących stawy stopy,
• schorzenia nerwowo-mięśniowe.

 

Profilaktyka płaskostopia

• aktywność ruchowa,
• chodzenie na boso - różnorodne podłoże.

 

Jakie buty wybrać dla dziecka przy płaskostopiu?

Dobór odpowiedniego obuwia jest bardzo ważny pod względem rozwoju stóp. Wybierając buty dla dziecka zwróć uwagę na następujące cechy:

• elastyczna podeszwa,
• 1 cm luzu,
• niekrępujące ruchów kostki (niezbyt wysokie),
• sztywny zapiętek (tylko zapiętek),
• szeroki przód.

 

Leczenie płaskostopia

Leczenie płaskostopia uwzględnia następujące postępowanie:

• wkładki - indywidualnie dobrane,
• ortezy - indywidualnie dobrane po pobraniu formy,
• obuwie terapeutyczne - tylko w przypadku sztywnego płaskostopia i innych utrwalonych wad stóp lub jako dopełnienie zaopatrzenia w ortezy,
• trójpłaszczyznowa manualna terapia wad stóp u dzieci – najlepiej wczesna, czyli rozpoczęta jak najszybciej,
• fizjoterapia,
• leczenie chirurgiczne.

 

Stopa wydrążona

Stopa wydrążona charakteryzuje się brakiem kontaktu z podłożem w części środkowej. Oznacza to pogłębione wysklepienia stopy w odcinku między guzem piętowym a głowami kości śródstopia wraz ze skróceniem tego odcinka. Wada ta najbardziej widoczna jest w wieku 10-14 lat

• spowodowana ustawieniem przodostopia - przyczyną jest nadmierne zgięcie podeszwowe pierwszego promienia
• spowodowana ustawieniem tyłostopia - przyczyną jest pierwotne szpotawe ustawienie tyłostopia

Przyczyną stopy wydrążonej są zaburzenia równowagi mięśniowej. Najczęściej występuje na tle wrodzonych zaburzeń rdzenia kręgowego, któremu towarzyszy rozszczep kręgosłupa.

Stopa wydrążona ma małą zdolnością amortyzacji. Może to prowadzić m.in. do złamań przeciążeniowych trzonu kości piszczelowej.

Leczenie odbywa się za pomocą indywidualnych wkładek ortopedycznych, których zadaniem jest korekcja wad stóp. W tym przypadku ważne są wizyty kontrolne. Podczas takiego spotkania terapeuta monitoruje efekty ćwiczeń oraz kontroluje reakcję stóp na zastosowaną we wkładkach korektę i w zależności od wyniku, może ją zredukować lub powiększyć, dostosowując do obecnej sytuacji. Tego rodzaju działania mają na celu zminimalizowanie czasu trwania terapii.

W przypadku dużych deformacji konieczna jest operacja.

 

Stopa płasko - koślawa

Oznacza utrwalone obniżenie lub zanik łuku podłużnego, koślawością tyłostopia, odwiedzenie przodostopia oraz skrócenie ścięgna Achillesa. Stopa płasko-koślawa ma związek z koślawością kolan (pogłębia to wadę). Z upływem czasu powstają zmiany zwyrodnieniowe, które prowadzą do dolegliwości bólowych. Płaskostopie może występować fizjologicznie do 8 r.ż., jednakże w wadzie stóp płasko koślawych konieczne jest leczenie:

• kinezyterapia (ćwiczenia),
• ortezy,
• odpowiednio wyprofilowane obuwie,
• fizykoterapia.

 

Stopa szpotawa

Stopa szpotawa jest to odwrotność stopy płasko - koślawej. Charakterystyczne jest odwrócenie stopy do wewnątrz i oparcie jej o boczny brzeg. Dziecko lub nastolatek z taką wadą “zdziera” buty po stronie zewnętrznej. Mięśnie strzałkowe i więzadła boczne są rozciągnięte, natomiast mieśnie piszczelowe i więzadła przyśrodkowe skrócone.

 

Paluch koślawy

Paluch koślawy, inaczej haluks (łac. hallux valgus), to deformacja pierwszego stawu śródstopno-paliczkowego. Objawia się odchyleniem osi pierwszej kości śródstopia oraz bocznym odchyleniem osi palucha. Zazwyczaj widoczna jest u osób dorosłych, natomiast może wystąpić także u osób w wieku nastoletnim.

Przyczyną tej wady są głównie predyspozycje genetyczne. Niekorzystne jest także noszenie źle dobranego obuwia - buty z wąskim noskiem. W takim rodzaju obuwia palce stopy są ściśnięte. Z upływem czasu koślawość palucha będzie narastała w wyniku pociąganiem paliczka bliższego palucha przez ścięgna mięśni przywodziciela palucha oraz prostownika długiego palucha.

Ludzka stopa w przeciwieństwie do małp naczelnych utraciła w znacznym stopniu funkcję chwytną na rzecz chodu w wyprostowanej postawie, jednakże wciąż mamy czynne mięśnie odpowiedzialne za przeciwstawianie palucha. Tworzenie się haluksa jest ściśle powiązane z tą funkcją chwytną, a wywołuje go mięsień przywodziciel palucha.

 

Jak leczyć haluksy?

Leczenie palucha koślawego obejmuje:

• ortezy korygujące,
• klin na haluksy - przywraca właściwe ustawienie, zmniejsza bolesne tarcie i ucisk,
• ćwiczenia wzmacniające,
• ćwiczenie mobilizujące stopę.

W przypadku dużych dolegliwości bólowych, dyskomfortu możliwe jest także leczenie operacyjne. Polega ono na osteotomii - przecięciu pierwszej kości śródstopia oraz stabilizacji jej z użyciem implantów. Zrost kostny trwa około 6 tygodni.

 

Badanie stóp dzieci i młodzieży

Pierwsze badanie stóp dziecka warto wykonać między 2 a 4 rokiem życia, nawet jeśli nie zauważasz żadnych niepokojących zmian. Jest to okres intensywnego wzrostu i rozwoju dziecka, co powoduje znaczne zmiany w kształcie stóp oraz w całej postawie, dlatego warto udać się z dzieckiem do fizjoterapeuty pod kątem wad.

Podczas badania diagnostycznego stóp ocenia się nie tylko stopy, ich aktywność podczas chodzenia i testów funkcjonalnych, ale także całą postawę ciała oraz pracę narządu ruchu, w tym ustawienie stawów skokowych, biodrowych, kolanowych, miednicy oraz kręgosłupa.

Specjalista przeprowadzi dokładny wywiad z rodzicami, w którym pyta o dolegliwości, szczegóły rozwoju w okresie niemowlęcym oraz kwestie, które niepokoją rodziców np. nieprawidłowe stawianie stóp, chodzenie na palcach, przekrzywianie stopy w bucie i ścieranie podeszwy butów z jednej strony. Dodatkowo ocenia sposób, w jaki porusza się dziecko, a także przeprowadza badanie manualne napięcia mięśni i ruchomości stawów. Są to informacje, które pozwalają określić źródło zaburzeń statyki ciała dziecka

Istnieje wiele różnych metod oceny stanu stóp. Jedną z nowoczesnych i szybkich metod jest badanie dziecięcych stóp podoskopem, czyli urządzenie za pomocą którego wykonuje się szczegółową diagnostykę. Polega ono na tym, że pacjent wchodzi boso obydwiema stopami na szybę podoskopu. Podświetla się odbicie jego stóp. Na tej podstawie można wstępnie określić z jakim rodzajem stopy mamy do czynienia.

Na podstawie samego zdjęcia - odbicia można dostrzec zauważyć różnice między stopami takie jak symetryczność lub niesymetryczność, wydrążenie lub wypłaszczenie, a także dokonać oceny kształtu stopy. Badanie podoskopem umożliwia określenie parametrów opisujących geometrię stopy. Parametry te dostarczają niezbędnych informacji w prawidłowej diagnozie i leczeniu stóp. 

Można także pogłębić diagnostykę, jeżeli specjalista posiada specjalne oprogramowanie do podoskopu, aby dokonać pomiaru kilku wartości istotnych dla stóp. Dzięki podłączeniu do komputera uzyskujemy na przykład informację na temat obciążania obu stron ciała, a także oceniony zostaje rozkład ciężaru ciała na stopie. 

Badanie podoskopowe jest rzetelną oceną stanu wysklepienia podłużnego stopy.

 

Co można zmierzyć podoskopem?

• długość stopy,
• szerokość stopy,
• kąt Clarke’a,
• kąta koślawości palucha (kąt α),
• kąta szpotawości V palca (kąt β),
• wskaźnik Wejsfloga,
• kąt piętowy (gamma).

Kąta Clarke’a wyznacza stopień wysklepienia podłużnego stopy. Wyznaczany jest między linią krawędzi wewnętrznej stopy, a styczną wewnętrzną.
Normy dla kąta Clarke’a:

• x - 30° - patologiczne wysklepienie stopy wymagające leczenia
• 31 °- 41° - stopa z obniżonym wysklepieniem
• 42 °- 54° - stopa normalnie wysklepiona
• 55 ° - x - stopa wydrążona

Kąt koślawości palucha (kąt α) – norma wynosi 0°-9°. Jest to kąt zawarty linią przyśrodkowego brzegu stopy, a linią przeprowadzoną od przyśrodkowo najdalej wysuniętego punktu przodostopia do zewnętrznego brzegu palucha

Kąt szpotawości V palca (kąt β) - norma wynosi 0°-5° Wyznacza się go po zewnętrznej stronie stopy, między linią brzegu zewnętrznego stopy, a linią wyznaczoną przez najdalej wysunięty zewnętrznie punkt brzegu przodostopia, a krawędź zewnętrzną palca małego.

Kąt kąt piętowy (gamma) – norma wynosi 15-18°. Jest to kąt między linią krawędzi zewnętrznej, a wewnętrznej stopy. Linie te przecinają się poniżej pięty.

Wskaźnik Wejsfloga jest to stosunek długości do szerokości stopy. Zazwyczaj przyjmuje on wartości 2-3. Wartość bliska ok. 3 oznacza prawidłowe wysklepienie poprzeczne.

 

Czynniki wpływające na biomechanikę stóp

• problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała (nadwaga, otyłość - mają bezpośredni wpływ na kształtowanie się biomechaniki stopy),
• wahania wagi,
• rodzaj noszonego obuwia (źle dobrane obuwie),
• przebyte urazy,
• choroby powodujące zaburzenia krążenia krwi,
• aktywność fizyczna - uprawiany sport.

Według badań przeprowadzonych przez Przysadę i wsp. u osób z nadwagą wskaźniki charakteryzujące budowę stóp znacznie przekraczają normy w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała.

Mosór (1) w swoich badaniach podnosi kwestię norm, które podawane są w literaturze. Uważa, że są one zbyt ogólne, ponieważ nie odnoszą się one do konkretnego przedziału wiekowego. Wielkość stopy jest kwestią indywidualną, aczkolwiek jak wynika z literatury stopa ludzka uległa wydłużeniu. W związku z tym na przestrzeni lat konieczne będzie sporządzenie nowych norm dla stopy oraz odniesienia ich do wieku lub uprawianego sportu.

Warto skonsultować się z fizjoterapeutą i zapytać o możliwość zbadania stóp swojego dziecka podoskopem, aby przeprowadzić diagnostykę stóp dziecka i upewnić się, że jego stopy są zdrowe. Podoskopem można badać także stopy osób dorosłych.

Piśmiennictwo:
1. Mosór, K., & Kromka-Szydek, M. (2012). Wpływ wybranych czynników na parametry stopy w oparciu o badanie podoskopowe. Aktualne Problemy Biomechaniki.
2. Malina H. (1996). Wady kończyn dolnych, postępowanie korekcyjne. Wyd. Handlowo-Usługowe „KASPER”, Kraków.
3. Szubski, D., & Czachor, M. (2010). Cyfrowa baza danych na potrzeby badań diagnostycznych deformacji stóp u dzieci i młodzieży. Aktualne Problemy Biomechaniki, (4), 201-206.
4. Madejski, P., Bac, A., & Madejski, R. (2019). Wpływ wartości wskaźnika BMI oraz procentowej zawartości tkanki tłuszczowej na wysklepienie podłużne stóp wśród studentów AWF w Krakowie. Health Promotion & Physical Activity, 5(4), 22-29.
5. Przysada G., Drużbicki M., Łyszczak N. (2013). W masy ciała na powstawanie wad stóp u studentów piątego roku fizjoterapii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wydawnictwo UR, 3, Rzeszów.
6. Barbara Zukunft-Huber „Trójpłaszczyznowa manualna terapia wad stóp u dzieci” Elsevier Urban&Partner2014
7. Martin Pfeiffer, Rainer Kotz, Thomas Ledl „Prevalence of Flat Foot in Preschool-Aged Children” Pediatrics August 2006