Mięśnie podpotyliczne - budowa, znaczenie i terapia zaburzeń

2024-01-11

Mięśniami podpotylicznymi nazywamy grupę pięciu mięśni położonych w głębokiej warstwie mięśni karku tuż pod kością potyliczną w obszarze pierwszego i drugiego kręgu szyjnego. Są one odpowiedzialne za pociąganie czaszki ku tyłowi, obracanie głowy oraz zginanie jej do boku [5]. Oprócz tego są jednymi
z najważniejszych stabilizatorów górnego segmentu odcinka szyjnego kręgosłupa.

Mięśnie podpotyliczne oprócz swoich mechanicznych funkcji, zmianami swego napięcia wpływają na zachowanie mięśni całego grzbietu, a przez to całej tylnej taśmy mięśniowo - powięziowej człowieka. Wspierają również wspólną pracę ruchów gałek ocznych z mięśniami grzbietu, stanowiąc jeden z czynników wpływających na równowagę i koordynację ciała [1]. Przez swoją morfologię, położenie i funkcje, mięśnie podpotyliczne stały się tematem wielu rozmów, badań oraz artykułów naukowych, a ich wpływ na ciało człowieka ciągle jest badane.

Mięśnie podpotyliczne

Budowa mięśni podpotylicznych

W skład mięśni podpotylicznych wchodzą:

Mięsień skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior) - rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego (C1), a kończy pod kresą karkową dolną po stronie bocznej.
Mięsień skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) - rozpoczyna się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego (C2), a kończy na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego (C1).
Mięsień prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) - rozpoczyna się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego (C2), a kończy poniżej kresy karkowej dolnej w środkowej jej części.
Mięsień prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis posterior minor) - rozpoczyna się na guzku tylnym kręgu szczytowego (C1), a kończy poniżej kresy karkowej dolnej w środkowej jej części.
Mięsień prosty boczny głowy (m. rectus capitis lateralis) - rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego (C1), a kończy na wyrostku szyjnym kości potylicznej.

Podsumowując, mięśnie podpotyliczne znajdują się w głębokiej warstwie mięśni karku, w okolicy dwóch pierwszych kręgów szyjnych i kości potylicznej. Łącząc te elementy, mięśnie podpotyliczne zmianami swojego napięcia oraz długości wywołują ruchy głowy i pierwszych kręgów szyjnych oraz działają jako ich stabilizatory [5].

Mięśnie podpotyliczne - znaczenie dla kręgosłupa szyjnego

Mięśnie człowieka zawierają w sobie wiele receptorów, a wśród nich wyróżnić można wrzeciona nerwowo-mięśniowe. Reagują one na rozciąganie. Mięśnie podpotyliczne zawierają takich wrzecionek 36 na gram masy mięśnia. Jest to bardzo duża ilość zważywszy na to, że w innych mięśniach jest ich znacznie mniej - m.in. w mięśniu pośladkowym wielkim jest ich tylko 0,7 na gram masy mięśnia. Powoduje to, że mięśnie podpotyliczne stają się funkcjonalnym centrum tylnej taśmy mięśniowo - powięziowej, koordynując pracę mięśni grzbietu. Kluczowym również jest ich związek z ruchami gałek ocznych [1]. Aby wyczuć powiązanie ruchów gałek ocznych z mięśniami podpotylicznymi wystarczy w pozycji leżenia na plecach ustabilizować sobie głowę oraz ustawić palce dłoni w miejscu znajdowania się tych mięśni - w okolicy podpotylicznej. Należy zagłębić się palcami w głębokie tkanki tego obszaru. Przy ruchach gałek ocznych w górę i w dół można wyczuć zmiany napięcia mięśni (ich sztywność) znajdujących się pod palcami [1].

Napięcia w obrębie mięśni podpotylicznych będą wpływały na napięcia reszty mięśni przykręgosłupowych. Biorąc pod uwagę te wszystkie informacje, sposób w jaki pracujemy naszymi oczami, ale również problemy, które je spotykają, wpływają również na odcinek szyjny kręgosłupa, a przez to również na resztę mięśni grzbietu. Przez to niektóre problemy w odcinku lędźwiowym, a nawet w stawach biodrowych mogą być spowodowane zaburzeniami w obrębie podpotylicznym odcinka szyjnego kręgosłupa [1].

Najczęstszym problemem posturalnym wpływającym na patologiczne napięcia w okolicy mięśni podpotylicznych jest pozycja protrakcji - przesunięcia się w przód głowy. Inną pozycją zaburzającą działanie tych mięśni jest retrakcja - cofnięcie się odcinka szyjnego kręgosłupa. [1]

Mięśnie podpotyliczne a kręgosłup szyjny

Mięśnie podpotyliczne a przepływ krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego

Przestrzenie między potylicą, a pierwszymi dwoma kręgami odcinka szyjnego kręgosłupa zawierają wiele ważnych struktur, takich jak SCS - suboccipital cavernous sinus - czyli zatoka żylna okolicy podpotylicznej, która jest główną drogą odpływu żylnego z obszaru wewnątrzczaszkowego oraz MDBC -myodural bridge complex - kompleks utworzony z mięśni podpotylicznych, więzadła karkowego oraz myodural bridge (MDB).

MDB jest to struktura włóknista łącząca mięśnie podpotyliczne z oponą twardą rdzenia kręgowego. W okolicach między pierwszym kręgiem szyjnym a kością potyliczną SCS, a dokładniej jej środkowa część jest otoczona przez MBDC. Spekuluje się, że zmiany napięcia mięśni podpotylicznych podczas ruchów głowy wpływają na ciśnienie podpajenczynówkowe, a przez to na przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego. Ponadto badania wskazują na połączenie kompleksu MDBC kolagenowymi strukturami z SCS.

Możliwym jest, że zmiany napięcia mięśni podpotylicznych mogą wpływać nie tylko na oponę twardą rdzenia kręgowego ale również na zatokę żylną znajdującą się w obszarze podpotylicznym, a co za tym idzie wpływać na przepływ krwi żylnej z obszaru wewnątrzczaszkowego [6]. Dodatkowo wzmożone napięcie mięśni podpotylicznych może powodować ucisk na tętnicę kręgową oraz nerw podpotyliczny, co również może wiązać się z zaburzeniami przepływu krwi oraz powodować bóle i zawroty głowy [2].

Wzmożone napięcie mięśni - zawroty i bóle głowy

Często występujące zawroty głowy mogą mieć wiele przyczyn. Jednymi z nich są problemy z układem przedsionkowym, sercowo-naczyniowym oraz nerwowym. Jednak można również zaobserwować szyjnopochodne zawroty głowy (CGD), które nie są jeszcze dobrze poznane. Zauważalną rolą mięśni
podpotylicznych jest stabilizacja górnego odcinka szyjnego kręgosłupa oraz postawy głowy. Badania potwierdzają, że patologie występujące w ich obrębie mogą być powiązane z bólami lub zawrotami głowy [3,8]. W przypadku postawy wysunięcia głowy w przód (FHP), górna część odcinka szyjnego kręgosłupa - miejsce występowania mięśni podpotylicznych - wykazuje większe przemieszczenie kręgów względem siebie w pozycji strzałkowej niż dolna jego część.

Badania wykazują, że FHP wiąże się ze zwiększonym statycznym napięciem oraz skróceniem mięśni podpotylicznych, a to z niestabilnością odcinka szyjnego kręgosłupa. Zmiany zarówno strukturalne, jak i funkcjonalne mięśni podpotylicznych mogą wiązać się z występowaniem szyjnopochodnych bólów i zawrotów głowy oraz zaburzeniami równowagi.

Proces, który może prowadzić do CGD wygląda następująco: nieprawidłowa postawa głowy wpływa na nadmierne napięcie w okolicach górnego odcinka szyjnego kręgosłupa, co prowadzi do strukturalnych i funkcjonalnych zmian w obrębie mięśni podpotylicznych. Zmiany te wysyłają nieprawidłowe, niezgodne z układem przedsionkowym oraz narządem wzroku informacje dotyczące propriocepcji do ośrodkowego układy nerwowego, co może prowadzić do powstania zawrotów głowy [3].

Szyjnopochodny ból głowy (CGH) jest często mylony z bólem migrenowym. Cechuje się nasileniem objawów podczas ruchów szyi lub jej palpacją. Dodatkowo ból może promieniować do ramienia lub barku. Badania wskazują, że u pacjentów z szyjnopochodnym bólem głowy mięśnie podpotyliczne wykazują wzmożone napięcie, a zakres ruchu odcinka szyjnego kręgosłupa w kierunku rotacji i wyprostu zmniejszony. Powstają teorie, według których to napięcie mięśni podpotylicznych przenoszące się na oponę twardą rdzenia kręgowego może być potencjalnym powodem takich bólów [7, 8]. Innym powodem występowania szyjnopochodnego bólu głowy zaburzenia w obrębie nerwów znajdujących się na wysokości 1 - 3 kręgu szyjnego [7]. W przypadku pacjentów z CGH postawa głowy wysuniętej w przód nie zawsze występuje, przez co nie powinna być uznawana jako kryterium rozpoznania CGH [8].

Terapia mięśni podpotylicznych

Terapia zaburzeń mięśni podpotylicznych - fizjoterapia

Jest wiele znanych technik używanych przez fizjoterapeutów, oddziaływujących na mięśnie podpotyliczne. Ciągle dostarczane są nowe dane oraz nowe badania w dziedzinie fizjoterapii, podczas których wyszukiwane są techniki dające najlepsze efekty. Terapia obszaru podpotylicznego obejmuje leczenie zimnem lub terapia ciepłem, wykonanie techniki relaksacji mięśniowej, wybrane techniki masażu i wiele innych [2]. Ćwiczenia wytrzymałościowe przy niskim obciążeniu wzmacniające mięśnie karku oraz okolicy łopatkowej mogą być rozważone u osób z szyjnopochodnym bólem głowy [4]. Ponadto badania wskazują, że techniki terapii manualnej, na górnej części odcinka szyjnego kręgosłupa zwiększają ograniczony zakres ruchu i przynoszą ulgę w bólu u pacjentów z szyjnopochodnym bólem głowy [9,4].

U tych samych pacjentów można zastosować techniki terapii manualnej zawierające mobilizację (wraz lub bez manipulacji - w zależności od potrzeb) na odcinku szyjnym oraz piersiowym kręgosłupa [10]. Zadowalające efekty można zaobserwować po zastosowaniu terapii manualnej Mulligana [4]. Terapeuta dobiera techniki biorąc pod uwagę możliwości, potrzeby pacjenta oraz występujące przeciwwskazania.

Piśmiennictwo

1. Myers T.W., Taśmy Anatomiczne, Meridiany Mięśniowo-Powięziowe dla Terapeutów Manualnych i Specjalistów Leczenia Ruchem., wyd. IV, DB PUBLISHING Warszawa 2023 s. 46-48.

2. Rowlands E., Pozun A., (2023) Osteopathic Manipulative Treatment: Suboccipital Release, w: StatPearls. Treasure Island FL: StatPearls. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK582126/ (dostęp 22.12.2023)

3. Sung Y-H. Suboccipital Muscles, Forward Head Posture, and Cervicogenic Dizziness. Medicina. 2022; 58(12):1791. https://doi.org/10.3390/medicina58121791 (dostęp 23.12.2023)

4. Côté P., Yu H., Shearer H.M., Randhawa K., Wong J.J., Mior S., Ameis A., Carroll L.J., Nordin M., Varatharajan S., Sutton D., Southerst D., Jacobs C., Stupar M., Taylor-Vaisey A., Gross D.P., Brison R.J., Paulden M., Ammendolia C., Cassidy J.D., Loisel P., Marshall S., Bohay R.N., Stapleton J., Lacerte M., Non-pharmacological management of persistent headaches associated with neck pain: A clinical practice guideline from the Ontario protocol for traffic injury management (OPTIMa) collaboration, European Journal of Pain. 2019, 23(6) https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ejp.1374 (dostęp 26.12.2023)

5. Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka TOM I, Wyd. XI(VII) Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010

6. Zhang X-H., Gong J., Song Y., Hack G.D., Jiang S-M., Yu S-B., Song X., Zhang J., Yang H., Cheng J., Siu H-J., Zheng N. An anatomical study of the suboccipital cavernous sinus and its relationship with the myodural bridge complex. Clinical Anatomy. 2023, 36(5): 726 - 736. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ca.24048 (dostęp 25.12.2023)

7. George T., Tadi P. (2023) Anatomy, Head and Neck, Suboccipital Muscles, w: StatPearls. Treasure Island FL: StatPearls. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK567762/ (dostęp 24.12.2023)

8. Tavakkoli M., Bahrpeyma F. (2023) Elastic Modulus of Suboccipital Muscles, Cervical Range of Motion, and Forward Head Posture in Cervicogenic Headache, w: StatPearls. Treasure Island FL: StatPearls. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10589696/ (dostęp 26.12.2023)

9. Malo-Urriés M., Tricás-Moreno J.M., Estébanez-de-Miguel E., Hidalgo-García C., Carrasco-Uribarren A., Cabanillas-Barea S., Immediate Effects of Upper Cervical Translatoric Mobilization on Cervical Mobility and Pressure Pain Threshold in Patients With Cervicogenic Headache: A Randomized Controlled Trial, w: Journal of Manipulative & Physiological Therapeutics. 2017, 40(9): P649-658

10. Satpute K., Bedekar N., Hall T.,Effectiveness of Mulligan manual therapy over exercise on headache frequency, intensity and disability for patients with migraine, tension-type headache and cervicogenic headache – a protocol of a pragmatic randomized controlled trial, w: BMC Musculoskeletal Disorders. 2021, 22(243) (dostęp 23.12.2023)
https://bmcmusculoskeletdisord.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12891-021-04105-y

Autor: Mateusz Nowosad

MOŻE CIĘ TAKŻE ZAINTERESOWAĆ